درباره اتصال آیات سوره مومنون سوره 23
1402/03/23
از فواید بسیار درختواره بودن قرآن برای فهم آسانتر آن ، یکی اینستکه میتوان برای درک یک سوره از تنه درختواره از سوره ای که بعنوان برگ در مقابل آن قرار دارد استفاده نمود و برعکس...یعنی از خلاصه آن یا از شرح آن استفاده
نمود..بعنوان مثال و آزمون این ایده سوره مومنون و سوره لیل را ببینیم...
در سوره لیل ، مومنین در دو سطح مطرح میشوند...یک عده (در سطح اول) مشخصات اولیه "اعطی و اتقی" و "صدق بالحسنی" دارند و عده ای دیگر (با ادامه تلاش خود در سطح دوم) در مرحله بالاتر و مشمول "سیجنبها الاتقی" و
"یوتی ماله یتزکی"هستند...
با این راهنمایی میتوان در سوره مومنون هم دو گروه مومنین تشخیص داد...
در ابتدای سوره مومنون ، اشاره اولیه به "صلاتهم" اشاره به مومنین با تقوای اولیه میباشد (صلات برای کتاب طبیعت و تصدیق احسان و کمک به دیگران)(لینک " درباره دو کتاب و دو صلاه ، کتاب طبیعت و کتاب شریعت ") و در ادامه به
حافظین صلواتهم و وارثین بهشت اشاره میگردد (صلواتهم همان نماز پیامبر و کتاب شریعت است) (همان مصلین سوره معارج)...پس از این معرفی اجمالی سراسری و متصل دو گروه با هم ، به مراحل متعدد خلقت اشاره میشود...
قسمت ذیل درباره مومنین (سطح دوم) است که با " أُولَئِكَ " به آنها اشاره میگردد و دنباله آیات ابتدای سوره نیست...آنچنانکه بیشتر همین تصور را دارند...بلکه توضیح آیه قبل است...
از آیه 55 به بعد به گروه دوم اشاره میشود...تا توهم کمک الهی جهت سرعت عمل انسان در انجام کار خیر شفاف گردد...این خود مومنین تلاشگرهستند که در کار خیر سریع عمل میکنند و از هم سبقت میگیرند...
أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَبَنِينَ ﴿۵۵﴾ نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَلْ لَا يَشْعُرُونَ ﴿۵۶﴾
إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ ﴿۵۷﴾
وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ ﴿۵۸﴾
وَالَّذِينَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لَا يُشْرِكُونَ ﴿۵۹﴾
وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ ﴿۶۰﴾ أُولَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ ﴿۶۱﴾
وجود این دو گروه متقین و مومنین هماهنگ است با آنچه در سوره بقره نیز بدانها اشاره میگردد...بنابراین دو سطح "غیب" (قابل اتصال یا انقطاع و رویگردانی از جانب انسان) نیز ظاهر میشود غیبی که ما را دعوت میکند به خوشرفتاری و
اخلاق نیک واحسان به دیگران و ضرورت آنها در زندگی اجتماعی (غیب درون انسان) و دیگری که از آن بالاتر است ، وجود قیامت و ارسال رسل و عمل به کتب الهی است(غیب عالم خلقت)...و ضرورت گسترده تر وعمیق تر شدن نیکی ها و
اعلام اینکه فواید این نیکی ها در قیامت به خود انسان برمیگردد...و نشان یقین به بیهوده نبودن خلقت...
-----------------------------
زوج آیتین 78و 79 سوره مومنون :
وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ﴿۷۸﴾ مومنون
وَهُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴿۷۹﴾ مومنون
و زوج آیتین 23 و 24 از سوره ملک گویای مفاهیم بسیار و روشنگر هستند و با محل قرار گرفتن سوره خودشان بسیار متناسب می باشند:
قُلْ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ ﴿۲۳﴾ ملک
قُلْ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴿۲۴﴾ ملک
آیتین سوره مومنون انشاء را قسمت قسمت بیان کرده است متناسب است با آیات اوایل سوره مومنون که مراحل و قسمت های مختلف خلق انسان را مطرح کرده است:
ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴿۱۴﴾ مومنون
آیتین سوره ملک انشاء را یکجا مطرح نموده است و بالطبع پایان خلق و انشاء می باشد لدا باکلمه "تبارک" در اول سوره ملک سازگار است همانطور که "فتبارک" در انتهای خلق انسان در سوره مومنون آمده است....در ضمن معلوم میشود "جعل" پس از خلق است...
سوره مومنون به تلاش مومنین در مقابله با دیگران و رسیدن به ایمان طی قرون و اعصار اشاره دارد....همچون سوره آل عمران در شاخه دوم از درختواره قرآنی قرار گرفته است...
کلمه "تحشرون" نشان از جمع شدن پس از حرکت و پراکندگی دارد...گویی هر انسانی پس از خلق و انشاء در زمین به حرکت و مسیر خود میرود و پرورش خاص خود را می یابد....در قیامت جمع میشوند و به حساب اعمال خود میرسند...این اشارات معنای کلمه "ذرء" را در قرآن توضیح میدهد ...برای آیه معروف از سوره اعراف توضیح روشنگرانه ای می یابیم:
وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ ﴿۱۷۹﴾ اعراف
انسان ها با انتخاب راه خود به روحیات خاص خود میرسند یا پاکی ذاتی اولیه را از دست میدهند و یا مستحق جنت الهی میگردند و خداوند این سیر و حرکت ما را رصد میکند:
سَاءَ مَثَلًا الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَأَنْفُسَهُمْ كَانُوا يَظْلِمُونَ ﴿۱۷۷﴾ اعراف
مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِي وَمَنْ يُضْلِلْ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿۱۷۸﴾ اعراف
در حقیقت اوست که اجازه میدهد حرکت ما ادامه یابد...بنابراین در سوره اعراف منظور این نیست که خداوند از همان اول خلقت عده کثیری را برای جهنم خلق کرده باشد و مثل خاک اره نجاری اجتناب ناپذیر باشد(نظر مفسر المیزان)
-------------------------------------------
آیا زوج آیتین فوق الاشاره در سوره مومنون برای فهم اتصال آیات این سوره موثر است؟
سوره مومنون ضمن اشاره به وجود اجزا به متصل بودن اجزا و مرتبط بودن گروه ها اشارات متعدد دارد...مراحل مختلف خلق انسان و ختم شدن به خلقت تکمیلی و ...هفت آسمان و امر الهی حاکم بر آنها ...گروه پیامبران با صراحت مورد خطاب قرار میگیرند:
ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَى كُلَّ مَا جَاءَ أُمَّةً رَسُولُهَا كَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنَا بَعْضَهُمْ بَعْضًا وَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِيثَ فَبُعْدًا لِقَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ ﴿۴۴﴾ مومنون
يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ﴿۵۱﴾ مومنون
پس از نامبردن پیامبرانی چند و مومنین به پیام آنها به وحدت ایشان نیز اشاره میکند:
وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ ﴿۵۲﴾ مومنون
نمونه زیبایی از اتصال آیات در سوره مومنون اتصال آیات 50 و 51 می باشد...پس از اشاره به پناه بردن مریم و فرزندش به مکان امن و اشاره به آب گوارا برای آنها :
وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَأُمَّهُ آيَةً وَآوَيْنَاهُمَا إِلَى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِينٍ ﴿۵۰﴾ مومنون
می فرماید:
يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ﴿۵۱﴾ مومنون
ما را به یاد آیات ذیل می اندازد:
فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَكَانًا قَصِيًّا ﴿۲۲﴾ مریم
فَكُلِي وَاشْرَبِي وَقَرِّي عَيْنًا فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَدًا فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا ﴿۲۶﴾ مریم
تمرکز ایمان در سوره مومنون ایمان به روز قیامت است...مومنون وارثین بهشت هستند...در اثر این ایمان صفاتی از قبیل پرداخت زکات دارند...
قرار گرفتن سوره مومنون و سوره شورا بر شاخه دوم یعنی شاخه سوره آل عمران نیز جالب است...
-------------------------------------------
سوره مومنون اشارات متعدد دارد به دو موضوع اساسی...یکی ایمان به روز رستاخیز و دیگری پرداخت زکات و نهی از مترف بودن (زیاده خواه و فاسد)...
مومنون جامعه ای دارند که در آن به انجام کار خیر از هم سبقت میگیرند...عمل به پرداخت زکات در آیه 4 ابتدای سوره قرار دارد...قبل از فاعل بودن به پرداخت زکات دو صفت ذکر شده است یکی خشوع در نماز دیگری پرهیز از لغو....لغو جنبه های مختلف دارد...ممکن است کسی برای خود اعمال و نیازهای لغو ایجاد کند و از پرداخت زکات غفلت و یا کوتاهی کند... و البته ترس از خدا ابتدای اعمال مومنین است...
جوامعی که عده ای از آنها به اسراف و فساد مشغول باشند به تذکر پیامبران و ذکر در کتاب های الهی نیاز دارند و باید روز قیامت و حساب و کتاب را دائما در یاد داشته باشند...مبادا در روز قیامت پشیمان شوند که چرا با اموال خود "فی ما ترکت" کار خیر انجام ندادند:
لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ﴿۱۰۰﴾ مومنون
استکبار و اسراف و هزینه در راه کسانی که آنها را شریک خداوند قرار داده بودند مانع شده بود....
چون رفع نیاز تمام انسانها بر روی زمین مورد نظر الهی است و مومنین باید از هم غافل نباشند اشاره به طور سینا و کلیه پیامبران میرساند مومنین کتب قبلی نیز موظف هستند...
از مازاد بر نیاز یک جامعه فقیران جوامع دیگر نیز سهم دارند...
---------------------------------------------------------------------------------------
رسل از ناحیه خداوند مبعوث میگردند....ایشان دو هشدار اساسی میدهند اول وقوع قیامت و دوم انفاق و زکات....
تکذیب و "باور" نکردن و رد کردن یا از بابت عالم غیب و خداست یا تکذیب رسول است که آنهم در باور نکردن قیامت و سر باز زدن از انفاق خود را نشان میدهد...و یا تمام موارد...
در درختواره قرآنی هم دو شاخه وجود دارد شاخه ای که در انتهای آن سوره واقعه قرار دارد و دیگری سوره حدید...میوه پایانی شاخه اول همان توصیف قیامت میباشد و میوه پایانی شاخه دوم دستور به قیام برای برقراری قسط است...
---------------------------------------------------------------------------------------
در دو سوره یس و مومنون (بر روی شاخه دوم) تکذیب رسالت رسل بطور کلی و رسالت محمد رسول الله بطور خصوص از جانب کافرین ذکر شده است...ولی خداوند آنرا تایید و بر آن تاکید میکند...و این درحالی است که در هر دو سوره مخالفین به "الله" و "الرحمن" اعتقاد دارند ولی ادعا میکنند که رسولی ارسال نکرده است و اینکه این رسول میگوید قیامتی خواهد بود دروغ است و ساخته ذهن خود اوست...
وَإِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۷۳﴾ مومنون
إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ ﴿۳﴾ یس
عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۴﴾ یس
و از طرف دیگر:
قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَمَنْ فِيهَا إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿۸۴﴾ مومنون
سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ ﴿۸۵﴾ مومنون
قَالُوا مَا أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا وَمَا أَنْزَلَ الرَّحْمَنُ مِنْ شَيْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَكْذِبُونَ ﴿۱۵﴾ یس
در جواب خلقت موجودات این جهان و تسلط الهی بر همه چیز دلیل آورده میشود و ...شواهد دیگر بر ارتباط و اتصال محتوایی این دو سوره:
قُلْ مَنْ بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ يُجِيرُ وَلَا يُجَارُ عَلَيْهِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿۸۸﴾ مومنون
سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّى تُسْحَرُونَ ﴿۸۹﴾ مومنون
فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿۸۳﴾ یس
و همینطور داستان قوم نوح در سوره مومنون که اصرار دارند نوح پیامبر نیست و از خودش اظهار نظر میکند و قیامتی در کار نخواهد بود در سوره یس مکذبین فعلی را یاد آور میشود به نجات ذریه مکذبین قبلی که در اثر تکذیب غرق شدند تا آیه ای باشد برایشان :
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ ﴿۲۳﴾ مومنون
فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَنْزَلَ مَلَائِكَةً مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ ﴿۲۴﴾ مومنون
وَآيَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّيَّتَهُمْ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ ﴿۴۱﴾ یس
در سوره مومنون به خلق این جهانی انسان اشاره میشود و در سوره یس در ادامه به خلق آن جهانی....
آیا بنظر عجیب نمی آید؟
---------------------------------------------------------------------------------------
حسب آخرین چیدمان در درختواره قرآنی ارتباط چهار سوره مومنون و النمل وعنکبوت و لقمان که اینک بر روی شاخه دوم کنار یکدیگر قرار میگیرند بسیار روان و زیبا شده است...حلقه تکمیل میشود :
در اواخر سوره مومنون میفرماید:
أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ ﴿۱۱۵﴾ مومنون سوره 23
در انتهای سوره نمل به راهنما و مرجعی برای تلاش در کسب ایمان اشاره میشود :
وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِينَ ﴿۹۲﴾
وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿۹۳﴾
و در ابتدای سوره عنکبوت میخوانیم:
أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ ﴿۲﴾ عنکبوت سوره 29
و در انتهای سوره عنکبوت میخوانیم:
وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ ﴿۶۹﴾ عنکبوت سوره 29
و در ابتدای سوره لقمان میخوانیم:
الم ﴿۱﴾ لقمان سوره 31
تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِيمِ ﴿۲﴾ لقمان
هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ ﴿۳﴾ لقمان
الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ ﴿۴﴾ لقمان
أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿۵﴾ لقمان سوره 31
ارتباطات نزدیک تر شد....با قرار گرفتن سوره مومنون و النمل وعنکبوت و لقمان بر شاخه دوم ، شاخه اول یعنی شاخه سوره بقره نیز زیباتر شد...
-------------------
سوره مومنون اشاره به تمام مومنین دارد چه مومنین همزمان پیامبران و چه مومنین در غیاب پیامبران...
در زمان پیامبران (بعضا همراه با معجزات) با اشاره به قسط حاکم بر طبیعت مردم به ایمان به خدا و قیامت ، به اقامه قسط بین خودشان نیز دعوت میشوند...قسط برقرار میگردد...
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا ﴿۱۳۵﴾ النساء
پس از پیامبران عده ای نقض عهد نموده و پیوند بین خود را میگسلند و اختلافات ایجاد میگردد :
الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿۲۷﴾ بقره
شاخه اول دعوت به ایمان بر اساس دیدن قسط است و اقامه قسط ، و یا هشدار به گسستن وصل ایجاد شده :
الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿۲۷﴾ بقره
وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ ﴿۲۱﴾ الرعد
.....
وَالَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ ﴿۲۵﴾ الرعد
شاخه دوم شاخه روایت تلاش و مقابله مومنین با کافرین و مخالفین قسط در گذشته و نابودی کافرین است یا دعوت به اقامه وصل درغیاب پیامبران و چالش و مقابله اجتماعی مومنین و کافرین (سوره حدید) ...